Ο εωρακώς μεμαρτύρηκε

Ο Άγ­γε­λος Σι­κε­λια­νός, «φύ­σε­ως λα­χών θε­α­ζού­σης», σύ­χνα­ζε και ενί­ο­τε εγκα­τα­βιού­σε επί μα­κρόν σε τό­πους λα­τρεί­ας, ελ­λη­νι­κούς και χρι­στια­νι­κούς. Ως φι­λα­κό­λου­θος που ήταν πα­ρα­κο­λου­θού­σε με κα­τά­νυ­ξη τις τε­λε­τουρ­γί­ες ευ­ελ­πι­στώ­ντας ότι κά­πο­τε θα μπο­ρού­σε κι αυ­τός να κα­τα­στεί αυ­τό­πτης και αυ­τή­κο­ος μάρ­τυ­ρας ενός θαύ­μα­τος, που, όπως έγρα­ψε ο Γκαί­τε, εί­ναι το αγα­πη­μέ­νο τέ­κνο της πί­στης. Έχο­ντας δια­βά­σει στο πα­ρελ­θόν εβδο­μη­κο­ντά­κις επτά φο­ρές το προ­κεί­με­νο ποί­η­μα κα­τέ­λη­ξα στο συ­μπέ­ρα­σμα ότι τα δια­δρα­μα­τι­σθέ­ντα εκεί­νο το βρά­δυ της Ανα­στά­σε­ως στου Όσιου Λου­κά το μο­να­στή­ρι δεν ήταν συμ­φυρ­μός από λο­γο­τε­χνι­κούς τό­πους και μο­τί­βα. Κά­ποιος πυ­ρή­νας αυ­θε­ντι­κό­τη­τας θα πρέ­πει να υπήρ­χε. Κα­τέ­φυ­γα λοι­πόν στα φώ­τα του Κώ­στα Μπουρ­να­ζά­κη, του γνω­στού χαλ­κέ­ντε­ρου εκ­δό­τη του Σι­κε­λια­νού, ο οποί­ος ως φοι­τη­τής ανή­κε στον λό­γιο κύ­κλο της Άν­νας Σι­κε­λια­νού, η οποία μά­λι­στα τον εί­χε «στε­φα­νώ­σει», που λέ­με στην Κρή­τη. Τον ρώ­τη­σα λοι­πόν και μου εί­πε ότι η Άν­να, που στο πα­ρελ­θόν νυ­χθη­με­ρόν συ­ζη­τού­σε με τον ποι­η­τή δύ­σβα­τα χω­ρία του έρ­γου του, ανα­φε­ρό­ταν συ­χνά σ’ αυ­τό το πε­ρι­στα­τι­κό, το οποίο εί­χε υψω­θεί στη μι­κρή κοι­νω­νία του Στει­ριού σε Ιστο­ρι­κό Γε­γο­νός. Κά­ποιος αγνο­ού­με­νος του μι­κρα­σια­τι­κού με­τώ­που επέ­στρε­ψε με­τά από χρό­νια στο χω­ρίο του, το Στεί­ρι. Λε­πτο­μέ­ρειες δεν γνώ­ρι­ζε τό­τε η Άν­να, για­τί ο ποι­η­τής, ευ­συ­γκί­νη­τος όπως ήταν, διέ­κο­πτε τη συ­ζή­τη­ση.
Στους πρό­πο­δες του Ελι­κώ­να, το ενι­διαί­τη­μα των Ελι­κω­νιά­δων Μου­σών, έχει οι­κο­δο­μη­θεί ήδη από τον 11ο αιώ­να η Μο­νή του Οσί­ου Λου­κά του εξ Αι­γί­νης. Ο Όσιος (: ασκη­τής κα­θα­για­σμέ­νος) έλα­βε την θεί­αν χά­ριν της προ­φη­τεί­ας και της θαυ­μα­τουρ­γί­ας και η φή­μη του διε­σαλ­πί­σθη όπου ορ­θό­δο­ξος χρι­στια­νός. Και στις ημέ­ρες μας ακό­μη, το σε­πτό λεί­ψα­νό του ιά­ται «τα συ­ντρίμ­μια των ψυ­χών και των σω­μά­των ημών». Το κτι­ρια­κό συ­γκρό­τη­μα, αλη­θι­νό κα­στρο­μο­νά­στη­ρο, πε­ρι­λαμ­βά­νει σή­με­ρα δύο να­ούς, το κα­θο­λι­κόν και το εκ­κλη­σί­διον τι­μώ­με­νον επ’ ονό­μα­τι της Θε­ο­τό­κου. Σε ικα­νό αριθ­μό ψη­φι­δω­τών και τοι­χο­γρα­φιών που εί­ναι δείγ­μα­τα του κων­στα­ντι­νου­πο­λί­τι­κου ρεύ­μα­τος της Βυ­ζα­ντι­νής τέ­χνης απει­κο­νί­ζο­νται Αρ­χάγ­γε­λοι και στρα­τιω­τι­κοί Άγιοι, όπως ο Άγιος Μερ­κού­ριος, οι Άγιοι Θε­ό­δω­ροι, ο Άγιος Γε­ώρ­γιος, ο Άγιος Δη­μή­τριος, ο Άγιος Νέ­στωρ κ.ά. Κα­μία έκ­πλη­ξη, επει­δή ακρι­βώς στην ανέ­γερ­ση, τη δια­κό­σμη­ση, και στις ανα­και­νί­σεις του συ­γκρο­τή­μα­τος συ­νέ­βα­λαν δα­ψι­λώς αυ­το­κρά­το­ρες, στρα­τη­γοί, πρού­χο­ντες και το­πάρ­χες της ευ­ρύ­τε­ρης πε­ριο­χής.
Με­γά­λη Πέμ­πτη λοι­πόν και οι γυ­ναί­κες από τα γυ­ρο­τρί­γυ­ρα θρη­νούν τον Υιό του Θε­ού και, χω­ρίς να το γνω­ρί­ζουν, στο πλαί­σιο της θε­ο­κρα­σί­ας θρη­νούν και τον αγα­πη­μέ­νο της Αφρο­δί­της, τον Άδω­νη (: ο Κύ­ριος), που κά­πο­τε ο Άρης με­τα­μορ­φω­μέ­νος σε κά­προ τραυ­μά­τι­σε θα­νά­σι­μα στο μη­ρό. Τα ρό­δα και οι ανε­μώ­νες του ποι­ή­μα­τος (στ. 10 και 14) προ­έρ­χο­νται από τον θρή­νο για τον Άδω­νη που συ­νέ­θε­σε ο Βί­ων από τη Σμύρ­νη, ο ποι­η­τής που ήκ­μα­σε γύ­ρω στο 100 π.Χ.: «Η Αφρο­δί­τη χύ­νει τό­σα δά­κρυα, όσο αί­μα χά­νει και ο Άδω­νις. Όλα τους όμως πά­νω στη γη, γί­νο­νται άν­θη. Το αί­μα γεν­νά κόκ­κι­να τρια­ντά­φυλ­λα και τα δά­κρυα τις ανε­μώ­νες (στ. 64-66). Από τους πα­νάρ­χαιους μύ­θους, τις ποι­η­τι­κές πραγ­μα­τώ­σεις (Σαπ­φώ, Θε­ό­κρι­τος), τις επι­βιώ­σεις της λα­τρεί­ας (Αδώ­νι­δος κή­ποι), η πιο συ­γκι­νη­τι­κή και άμε­σα συ­σχε­τι­ζό­με­νη με το θέ­μα μας μαρ­τυ­ρία προ­έρ­χε­ται από τον Άγιο Ιε­ρώ­νυ­μο, ο οποί­ος στον Πρό­λο­γο της Vulgata ανα­φέ­ρει ότι στο σπή­λαιο όπου κά­πο­τε κλα­ψού­ρι­σε ο μι­κρού­λης Χρι­στός οι γυ­ναί­κες θρη­νού­σαν τον ερα­στή της Αφρο­δί­της. Θα ισχυ­ρι­στεί το πνεύ­μα αντι­λο­γί­ας: «Μα εί­ναι δυ­να­τόν ο Σι­κε­λια­νός να γνώ­ρι­ζε το χω­ρίο αυ­τό του Αγί­ου Ιε­ρω­νύ­μου;» «Βε­βαί­ως», θα του απα­ντού­σα­με πα­ρευ­θύς, για­τί εί­ναι locus conclamatus το οποίο μνη­μο­νεύ­ουν συ­χνά στις με­λέ­τες τους όσοι ασχο­λού­νται με θέ­μα­τα μα­γεί­ας και θρη­σκεί­ας, όπως επί πα­ρα­δείγ­μα­τι ο Sir James George Frazer στο μνη­μειώ­δες έρ­γο του Ο χρυ­σός κλώ­νος. Η ανα­γνω­στι­κή βου­λι­μία του Σι­κε­λια­νού ιδί­ως για τα θέ­μα­τα αυ­τά ήταν αθε­ρά­πευ­τη.
Στη δεύ­τε­ρη και την τρί­τη στρο­φή συ­μπλέ­κο­νται τα θέ­μα­τα του νό­στου, της κοι­νής Ανά­στα­σης, και της αρε­τα­λο­γί­ας του ήρωα. Δεν εί­ναι ο κά­θε νό­στος ευ­χά­ρι­στος ού­τε για τον νο­στή­σα­ντα ού­τε για τους οι­κεί­ους του Ο Αγα­μέ­μνων δο­λο­φο­νεί­ται από την σύ­ζυ­γό του, την Κλυ­ται­μνή­στρα, και τον Αί­γι­σθο. Ο ίδιος ο Οδυσ­σέ­ας ανα­γκά­ζε­ται να εκτε­λέ­σει τους μνη­στή­ρες της Πη­νε­λό­πης, προ­κα­λώ­ντας την ορ­γή των Ιθα­κη­σί­ων. Για την επι­στρο­φή του Άσω­του υιού ο φι­λεύ­σπλα­χνος πα­τέ­ρας του σφά­ζει τον μό­σχο τον σι­τευ­τό, αλ­λά ο πρε­σβύ­τε­ρος αδελ­φός του εξορ­γί­ζε­ται σφό­δρα. Σε άλ­λες πε­ρι­πτώ­σεις ο νο­στή­σας δεν εί­ναι πια πα­ρά η σκιά του εαυ­τού του: γέ­ρο­ντας, ανή­μπο­ρος, κα­κο­πο­δο­μέ­νος, ση­μα­δε­μέ­νος, άξιος οί­κτου. Συ­να­να­στή­θη­κε (- sit venia verbo) λοι­πόν ο Βαγ­γέ­λης έστω και χω­λός. Άλ­λω­στε και ο Κύ­ριος πρώ­τα από όλους δεν θε­ρά­πευε τυ­φλούς, χω­λούς και ξη­ρούς; Ας δού­με μό­νο την αι­σιό­δο­ξη πλευ­ρά: Ίσως στο μέλ­λον και ο Βαγ­γέ­λης, μια που ανα­στή­θη­κε κι αυ­τός, θα ξα­να­γί­νει (ωρι­μό­τε­ρων αυ­τή τη φο­ρά) κο­ρι­τσιών το λά­μπα­σμα, έστω κι αν δεν τρα­ντά­ζει πια με τα χο­ρο­πη­δή­μα­τά του τ’ αλώ­νι του Στει­ριού. Η αρ­χαία πα­ροι­μία ἄρι­στα χωλὸς οἰφεῖ και η ομό­θε­μη νο­ελ­λη­νι­κή αφή­νουν πε­ρι­θώ­ρια αι­σιο­δο­ξί­ας. Πό­σοι και πό­σοι χω­λοί δεν διέ­πρε­ψαν πα­ρά την ανα­πη­ρία τους ως κα­τα­κτη­τές αυ­το­κρα­το­ριών και γυ­ναι­κών· ένα πα­ρά­δειγ­μα αρ­κεί: Τα­μερ­λά­νος (Τι­μούρ: ο χω­λός).
Μέ­σα στο ασφυ­κτι­κό κλί­μα του συ­γκρη­τι­σμού η νε­ο­πα­γής θρη­σκεία του χρι­στια­νι­σμού εί­χε την ανά­γκη μαρ­τύ­ρων που ως αυ­τή­κο­οι και αυ­τό­πτες θα επι­βε­βαί­ω­ναν ότι πράγ­μα­τι τα ση­μεία και τέ­ρα­τα που εποί­η­σεν ο Ιη­σούς ήταν αλη­θι­νά. Το βά­ρος της ευ­θύ­νης έπε­φτε στους ώμους του τέ­ταρ­του Ευαγ­γε­λι­στή, που ανέ­λα­βε να συ­μπλη­ρώ­σει τα κε­νά των άλ­λων Ευαγ­γε­λι­στών, των απο­κα­λου­μέ­νων συ­νο­πτι­κών. Ποιος ήταν ο Ιω­άν­νης αυ­τός δεν γνω­ρί­ζου­με. Δεν ήταν πά­ντως ού­τε ο μα­θη­τής τον οποί­ον αγα­πού­σε ο Ιη­σούς, ο επι­στή­θιος φί­λος του, στον οποίο εμπι­στεύ­τη­κε τη φρο­ντί­δα της μη­τέ­ρας του, ού­τε ο Ιω­άν­νης που συ­νέ­γρα­ψε την Απο­κά­λυ­ψη. Το ρ. μαρ­τυ­ρέω λοι­πόν απα­ντά μια φο­ρά στον Ματ­θαίο, δύο στον Λου­κά και 32 στον Ιω­άν­νη. Η λ. μαρ­τυ­ρία επί­σης απα­ντά 3 φο­ρές στον Μάρ­κο, μία στον Λου­κά και 14 στον Ιω­άν­νη. Έχουν επί­σης σχη­μα­τι­σθεί και λο­γο­τυ­πι­κές δο­μές του τύ­που ἑώρα­κα καὶ με­μαρ­τύ­ρη­κα, ὃ ἑώρα­κε καὶ ἤκου­σε τοῦτο μαρ­τυ­ρεῖ, ὁ ἑωρακὼς με­μαρ­τύ­ρη­κε, κ.ά. Στην Απο­κά­λυ­ψη, που γρά­φτη­κε σε χρό­νια απη­νών διωγ­μών, το ρ. μαρ­τυ­ρέω λαμ­βά­νει και τη ση­μα­σία: επι­βε­βαιώ­νω την πί­στη μου και επο­μέ­νως υφί­στα­μαι τις συ­νέ­πειες, δη­λα­δή βα­σα­νί­ζο­μαι και πε­θαί­νω.
Στην τέ­ταρ­τη και εκτε­νέ­στε­ρη στρο­φή του ποι­ή­μα­τος ο ομο­δι­η­γη­μα­τι­κός αφη­γη­τής, δη­λα­δή ο αυ­το­ε­γκω­μια­ζό­με­νος ποι­η­τής, επι­κα­λεί­ται (αφή­νο­ντας με­τέ­ω­ρη την αφη­γη­μα­τι­κή χρο­νι­κό­τη­τα) τρεις φο­ρές για την αλή­θεια των λε­γο­μέ­νων του τη μαρ­τυ­ρία των στί­χων του (για το μο­τί­βο πβ. και Δά­ντης, Θεία Κω­μω­δία, άσμα XVI, 127 κ. εξ.):

            38-39: Και τό­τε – μάρ­τυ­ράς μου να ’ναι ο στί­χος,
                                  ο απλός κι αλη­θι­νός ετού­τος στί­χος –

                44-46: – έτσι όπως το εί­δα ο στί­χος μου το γρά­φει,
                                  ο απλός κι αλη­θι­νός ετού­τος στί­χος –,

                49-50: Κι ακό­μα, – μάρ­τυ­ράς μου να ’ναι ο στί­χος,
                                  ο απλός κι αλη­θι­νός ετού­τος στί­χος –,

Το κα­θέ­να από τα τρία ζευ­γά­ρια των στί­χων, που δια­φέ­ρουν ελά­χι­στα με­τα­ξύ τους («πα­ραλ­λη­λι­σμός με­λών»), πε­ρι­κλεί­ε­ται σε δι­πλές παύ­λες.
Το θαύ­μα λοι­πόν βαί­νει προς την ολο­κλή­ρω­σή του με την αντί­δρα­ση της μά­νας – που στην αν­δρο­κρα­τι­κή κοι­νω­νία του Στει­ριού και το βα­φτι­στι­κό της όνο­μα έχει κα­τα­πο­θεί από το βα­φτι­στι­κό (Γιώρ­γης) του συ­ζύ­γου της– να πε­τά τον κε­φα­λό­δε­σμο και να αγκα­λιά­ζει το ξύ­λι­νο πο­δά­ρι του γιου της. Η λύ­πη της που για μια στιγ­μή με­τα­βάλ­λε­ται σε χαρ­μο­λύ­πη τε­λι­κά πα­γιώ­νε­ται σε απα­στρά­πτου­σα χα­ρά – η αρι­στο­τε­λι­κή πε­ρι­πέ­τεια στη θε­τι­κή της εκ­δο­χή: με­τα­βο­λή εκ δυ­στυ­χί­ας σε ευ­τυ­χία. Και οι συ­ντο­πί­τισ­σες μοι­ρο­λο­γί­στρες με­τα­μορ­φώ­νο­νται· εκεί που έψαλ­λαν γλυ­κά και να­νου­ρι­στά τον τε­λε­τουρ­γι­κό Επι­τά­φιο Θρή­νο, ξε­σπούν στον αυ­το­σχε­δια­στι­κό γόο, την «αξε­θύ­μα­στη του τρό­μου κραυ­γή». Κι ο πέ­πλος που σκε­πά­ζει τα μά­τια του ποι­η­τή; Η έκ­στα­ση, θα ’λε­γα, επε­νερ­γεί. Για­τί όπως επι­ση­μαί­νει στο ακό­λου­θο πο­λυ­συ­ζη­τη­μέ­νο χω­ρίο της Ποι­η­τι­κής ο Αρι­στο­τέ­λης (1455a32-34): διὸ εὐφυοῦς ἡ ποι­η­τι­κή ἐστιν ἢ μα­νι­κοῦ· τού­των γὰρ οἱ μὲν εὔπλα­στοι οἱ δὲ ἐκστα­τι­κοί εἰσιν. Πά­ντως ο τε­λευ­ταί­ος στί­χος εί­ναι και ο από μη­χα­νής θε­ός για την Έξο­δο του ποι­ή­μα­τος.
Κα­τά τη μα­κρά πε­ρί­ο­δο της ελ­λη­νο­ρω­μαϊ­κής επο­χής, κρι­τι­κοί της λο­γο­τε­χνί­ας και ρη­το­ρο­δι­δά­σκα­λοι ανέ­πτυ­ξαν με βά­ση το αξί­ω­μα του Πρέ­πο­ντος (: η γλώσ­σα και το ύφος γε­νι­κό­τε­ρα πρέ­πει να ται­ριά­ζουν με το θέ­μα) διά­φο­ρες θε­ω­ρί­ες για το ύφος. Ο όρος αυ­τός που εί­ναι με­τα­φο­ρι­κός (: η ύφαν­ση), όπως άλ­λω­στε και το λα­τι­νι­κό textus, απα­ντά για πρώ­τη φο­ρά στο Πε­ρί ύψους του Λογ­γί­νου και με τον και­ρό αντι­κα­τέ­στη­σε τους συ­νώ­νυ­μους χα­ρα­κτήρ, ερ­μη­νεία, αρ­μο­νία. Το ύφος λοι­πόν δια­κρί­νε­ται σε ισχνό, τα­πει­νό ή λι­τό, σε μέ­σο ή μι­κτό ή αν­θη­ρό, και σε με­γα­λο­πρε­πές ή αδρό ή υψη­λό.
Το ισχνό ύφος αρ­μό­ζει σε θέ­μα­τα τα­πει­νά ή τε­τριμ­μέ­να. Πρό­τυ­πό του θε­ω­ρεί­ται ο σπαρ­τιά­της Με­νέ­λα­ος, ο οποί­ος κα­τά την Ἰλιά­δα (Γ 214-215) ἐπι­τρο­χά­δην ἀγό­ρευε, / παῦρα μὲν ἀλλὰ μά­λα λι­γέ­ως. Οι δια­ση­μό­τε­ροι συγ­γρα­φείς που το καλ­λιέρ­γη­σαν ήταν ο Λυ­σί­ας και ο Ξε­νο­φών. Στό­χος του ήταν να δι­δά­ξει και να πεί­σει.
Το ομη­ρι­κό πρό­τυ­πο του μέ­σου (ή μι­κτού ή αν­θη­ρού ή γλα­φυ­ρού) ήταν ο γέ­ρων Νέ­στωρ, τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσ­σης μόλ­πος γλυ­κί­ων ῥέεν αὐδή (Α 249). Επι­φα­νέ­στε­ροι από τους εκ­προ­σώ­πους του θε­ω­ρού­νταν ο Ηρό­δο­τος και ο Ισο­κρά­της. Οι στό­χοι του ήταν πρω­τί­στως να τέρ­ψει και να συμ­βου­λεύ­σει.
Το τρί­το εί­δος ήταν το με­γα­λο­πρε­πές (ή αδρό ή υψη­λό, ή και δει­νό), του οποί­ου πρό­τυ­πο ήταν ο Οδυσ­σεύς. Τα λό­για του πο­λυ­μή­χα­νου βα­σι­λιά της Ιθά­κης ήταν ἔπεα νι­φά­δεσ­σιν ἐοι­κό­τα χει­με­ρίῃισιν, δη­λα­δή απα­λά και πυ­κνά (Γ 222). Εκ­πρό­σω­ποί του ο Γορ­γί­ας, ο Θου­κυ­δί­δης, και στην ποί­η­ση ο Αι­σχύ­λος, ο Πίν­δα­ρος κ.ά. Τα ἁμαρ­τή­μα­τα (: αστο­χί­ες) που θα μπο­ρού­σε να πε­ρι­πέ­σει αυ­τό το εί­δος ήταν το οἰδοῦν (πα­ρα­φου­σκω­μέ­νο), το ογκη­ρό, το ψυ­χρόν και το σκλη­ρόν. Στό­χος του ήταν να προ­κα­λέ­σει συ­γκί­νη­ση και να εκ­πλή­ξει.
Ο Heinrich Lausberg, ο οποί­ος ανή­κει στη σει­ρά των με­γά­λων ρω­μα­νι­στών (Curtius, Auerbach, Kayser και Wellek), στη σύ­νο­ψη του κλα­σι­κού εγ­χει­ρι­δί­ου για τη Ρη­το­ρι­κή Στοι­χεία της λο­γο­τε­χνι­κής ρη­το­ρι­κής (Elemente der literarischen Rhetorik), πα­ρα­θέ­τει ένα σχε­διά­γραμ­μα από τον με­σαιω­νι­κό «Τρο­χό του Βιρ­γι­λί­ου» (Rota Virgilii) όπου ο Johannes de Garlandia, με βά­ση τα τρία ση­μα­ντι­κό­τε­ρα έρ­γα του Βιρ­γι­λί­ου Βου­κο­λι­κά, Γε­ωρ­γι­κά και Αι­νειά­δα, ερ­μή­νευ­σε τους τρεις κυ­ριό­τε­ρους τρό­πους γρα­φής. Πώς τα­ξι­νο­μού­νται λοι­πόν τα τρία εί­δη με κρι­τή­ριο έξι ου­σιώ­δεις δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις; Ως ακο­λού­θως.

Έρ­γο                                         Βου­κο­λι­κά                                         Γε­ωρ­γι­κά                                         Αι­νειάς
ύφος (stilus)                     ισχνό, τα­πει­νό                         μέ­σο                                          αδρό, με­γα­λο­πρε­πές, υψη­λό

1. κοι­νω­νι­κή θέ­ση        ποι­μήν, αρ­γό­σχο­λος          γε­ωρ­γός                                     στρα­τιώ­της, άρ­χο­ντας
2. όνο­μα                              Τί­τυ­ρος, Με­λι­βο­εύς           Τρι­πτό­λε­μος, Καί­λιος       Έκτωρ, Αί­ας
3. ζώο                                        πρό­βα­το                                    βό­δι                                               ίπ­πος
4. όρ­γα­νο                             ρά­βδος                                        άρο­τρο                                       ξί­φος
5. τό­πος                                λι­βά­δια για βο­σκή               αγρός καλ­λιερ­γη­μέ­νος    πό­λη, κά­στρο
6. φυ­τά                                     οξιά                                               οπώ­ρες                                      δάφ­νη, κέ­δρος

Πρέ­πει να ομο­λο­γή­σω ότι ο επο­πτι­κός αυ­τός πί­να­κας διευ­κο­λύ­νει τα μά­λα όποιον απο­τολ­μή­σει, όπως εγώ κα­τά το μα­κρι­νό πα­ρελ­θόν, να δι­δά­ξει (ανε­πι­τυ­χώς βέ­βαια) αρ­χαί­ους τε­χνο­γρά­φους. Ακό­μη όμως και ο Roland Barthes φαί­νε­ται ότι εντυ­πω­σιά­στη­κε και τον πα­ρέ­θε­σε στο πό­νη­μά του Η αρ­χαία ρη­το­ρι­κή. Μνη­μο­νι­κό βο­ή­θη­μα, μτ­φρ. Πά­νος Αγ­γε­λό­που­λος, εκδ. Petites Maisons, Αθή­να 2020.
Δεν κα­νο­νάρ­χη­σε ασφα­λώς κα­νείς στον Άγ­γε­λο Σι­κε­λια­νό τους σχο­λα­στι­κούς (αλ­λά τό­σο καί­ριους και δι­δα­κτι­κούς) κα­νό­νες των γραμ­μα­τι­κών και των ρη­το­ρο­δι­δα­σκά­λων, αλ­λά ο ίδιος από έν­στι­κτο, από πο­λύ­χρο­νη τρι­βή, από με­γά­λη πεί­ρα, από ποι­η­τι­κό οί­στρο, αυ­το­δί­δα­κτος σαν τον ομη­ρι­κό Δη­μό­δο­κο, απο­φά­σι­σε να προ­σαρ­μό­σει ως έγ­γι­στα το Επύλ­λιόν του στις υπο­δεί­ξεις του αδρού ή με­γα­λο­πρε­πούς ύφους. Έτσι λοι­πόν με βά­ση τον τρο­χό του Βιρ­γι­λί­ου έχου­με:

1. Κοι­νω­νι­κή θέ­ση: Στρα­τιώ­της, ανά­πη­ρος, ήρω­ας του πο­λέ­μου.

2. Όνο­μα: Βαγ­γέ­λης, δη­λα­δή Ευάγ­γε­λος, που απα­ντά για πρώ­τη φο­ρά στον Αι­σχύ­λο ως επί­θε­το και αρ­γό­τε­ρα ως όνο­μα μυ­θι­κών ηρώ­ων και αν­θρώ­πων. Στον χρι­στια­νι­κό κό­σμο βέ­βαια γνώ­ρι­σε ημέ­ρες δό­ξας επει­δή συ­σχε­τί­στη­κε με τον Ευαγ­γε­λι­σμό.

3. Ζώο: Ζώο δεν ανα­φέ­ρε­ται, αλ­λά ως Ρου­με­λιώ­της λε­βέ­ντης άλο­γο θα ίπ­πευε.

4. Όρ­γα­νο: Ξί­φος. Τον και­ρό που ο Βαγ­γέ­λης ήταν αλώ­βη­τος κά­ποιο αγ­χέ­μα­χο ή εκη­βό­λο όπλο θα έφε­ρε πά­νω του.

5. Τό­πος: Το κα­στρο­μο­νά­στη­ρο του Όσιου Λου­κά.

6. Φυ­τά: Άν­θη της Άνοι­ξης, ανε­μώ­νες (το άν­θος του ανέ­μου;) που βλά­στη­σαν εκεί που έπε­σαν τα δά­κρυα της Αφρο­δί­της και κόκ­κι­να τρια­ντά­φυλ­λα εκεί που έπε­σε το αί­μα του Άδω­νι, του μι­κρού θε­ού της εφή­με­ρης βλά­στη­σης.

Το ποι­η­τι­κό πρό­γραμ­μα του Καλ­λι­μά­χου εκτί­θε­ται θε­ω­ρη­τι­κά και εφαρ­μό­ζε­ται στην πρά­ξη στα Αί­τια, μια συλ­λο­γή ολι­γό­στι­χων ποι­η­μά­των με θέ­μα­τα ει­λημ­μέ­να από γρα­πτές και προ­φο­ρι­κές μαρ­τυ­ρί­ες, που αφο­ρούν το­πι­κούς μυ­θι­κούς ήρω­ες (τους αντί­στοι­χους Αγί­ους της χρι­στια­νι­κής θρη­σκεί­ας), λα­τρεί­ες από τα πέ­ρα­τα του ελ­λη­νι­σμού, έθι­μα, ονο­μα­το­θε­σί­ες, γε­νι­κά μι­κρά και με­γά­λα πα­ρά­δο­ξα, ή ακό­μα και θαύ­μα­τα. Σε ένα μά­λι­στα από αυ­τά ο Απόλ­λων, μη έχο­ντας άλ­λον πα­ρό­ντα (ή μάλ­λον ανώ­τε­ρό του) να επι­κα­λε­σθεί ως μάρ­τυ­ρα, ορ­κί­ζε­ται στον εαυ­τό του (απ. 114, 5: ναὶ μὰ τὸν αὐτόν ἐμέ), όπως εί­χε κά­νει και ο Γιαχ­βέ (Γεν. 22, 16: κα­τ᾽ ἐμαυ­τοῦ ὤμο­σα λέ­γει Κύ­ριος) και όπως κά­νει ο σιω­πη­λός αλα­φρο­ΐ­σκιω­τος που στο ποί­η­μά μας ακού­μπη­σε στο στα­σί­δι. Το ανώ­τε­ρο ωστό­σο ποί­η­μα του Καλ­λι­μά­χου ήταν η Εκά­λη, ένα ολι­γό­στι­χο επύλ­λιο, που ενώ εί­χε ως κύ­ριο θέ­μα του το κυ­νή­γιο του κά­πρου του Μα­ρα­θώ­νος από τον Θη­σέα, τε­λι­κά την πα­ρά­στα­ση κλέ­βει από τον ήρωα μια χα­ρο­κα­μέ­νη γριού­λα από την ύπαι­θρο της Ατ­τι­κής. Η λε­πτα­λέη Μού­σα του ποι­η­τή πή­γα­ζε από το λε­πτό του αι­σθη­τή­ριο, αλ­λά στη­ρι­ζό­ταν και στη βι­βλια­κή του πο­λυ­μά­θεια και διευ­κο­λυ­νό­ταν από την «πο­λυ­εί­δια», την καλ­λιέρ­γεια ποι­κί­λων ποι­η­τι­κών ει­δών (ύμνοι, ελε­γεί­ες, ίαμ­βοι, επι­γράμ­μα­τα κ.ά.).
Η μυ­στι­κι­στι­κή ιδιο­συ­γκρα­σία του Σι­κε­λια­νού ανα­ζη­τού­σε το Ιε­ρό όπως το εί­χε ορί­σει ο διά­ση­μος θρη­σκειο­λό­γος Rudolf Otto: mysterium tremendum et fascinans. Αυ­τό το τρο­με­ρό και συ­νά­μα σα­γη­νευ­τι­κό μυ­στή­ριο ο ποι­η­τής δεν το ανα­κά­λυ­πτε μό­νο στη θρη­σκεία των Ολυ­μπί­ων, αλ­λά και στον ορ­φι­σμό και στις μυ­στη­ρια­κές λα­τρεί­ες της ελ­λη­νο­ρω­μαϊ­κής επο­χής και φυ­σι­κά και στον χρι­στια­νι­σμό, ιδιαί­τε­ρα στην Ορ­θο­δο­ξία με το υπέρ­λα­μπρο τε­λε­τουρ­γι­κό και τον πλη­θω­ρι­κό της λό­γο, κα­τά βά­ση ποι­η­τι­κό. Γε­νι­κά πά­ντως ο Σι­κε­λια­νός ήταν λά­τρης, όπως ο πλα­τω­νι­κός Σω­κρά­της στον Φαί­δρο, του ηδυ­σμέ­νου προ­φο­ρι­κού λό­γου, τον οποίο υπη­ρε­τού­σε σε κά­θε ευ­και­ρία – κι αυ­τές ήταν πολ­λές: απαγ­γε­λί­ες, θε­α­τρι­κές πα­ρα­στά­σεις, ομι­λί­ες σε συ­νέ­δρια και σε συλ­λό­γους, προ­σφω­νή­σεις σε εκ­δρο­μείς και σε στρα­τιώ­τες, επι­κη­δεί­ους. Το 1938 μά­λι­στα το προ­λό­γι­σμά του στο ρε­σι­τάλ απαγ­γε­λί­ας της Πού­πας Κοκ­κι­νά­κη εί­χε τον τί­τλο «Ο ποι­η­τι­κός προ­φο­ρι­κός Λό­γος και η επο­χή μας».
Αυ­τή η προ­τί­μη­ση στην προ­φο­ρι­κό­τη­τα απο­τυ­πώ­νε­ται και στο ύφος του ποι­ή­μα­τος που μας απα­σχο­λεί, και ει­δι­κό­τε­ρα στα στοι­χεία της ντο­πιο­λα­λιάς που έχουν εγκα­τα­σπα­ρεί στο κεί­με­νο δη­μιουρ­γώ­ντας ένα κλί­μα τρα­χύ­τη­τας και γλυ­κύ­τη­τας συγ­χρό­νως· η απο­στρο­φή της Γιώρ­γαι­νας «Μά­τια μου… Βαγ­γέ­λη», που τό­σο θυ­μί­ζει την απο­στρο­φή της Δή­μαι­νας στον γιο της τον Αφε­ντο­μή­τρο τον Ρου­με­λιώ­τη «Μά­τια μου, μά­τι μου, ο Χρι­στός! ο Χρι­στός!» στο δι­ή­γη­μα του Κω­στή Πα­λα­μά «Ο θά­να­τος του πα­λι­κα­ριού» εί­ναι η εκ βα­θέ­ων κραυ­γή, πό­τε τρυ­φε­ρό­τη­τας και πό­τε από­γνω­σης, της ελ­λη­νί­δας μά­νας.
Το μα­γι­κό ρα­βδί της προ­φο­ρι­κό­τη­τας αγ­γί­ζει και τη στί­ξη, που η χρή­ση της εί­ναι πλη­θω­ρι­κή και πε­ρί­τε­χνη με απο­κο­ρύ­φω­μα τις πα­ρεν­θε­τι­κές δι­πλές παύ­λες που επα­να­λαμ­βά­νο­νται τρεις φο­ρές. Το κομ­ψο­τέ­χνη­μα αυ­τό, για τη χρή­ση του οποί­ου γε­νι­κά δί­νει πο­λύ­τι­μες συμ­βου­λές ο Αν­δρέ­ας Παπ­πάς στα Υπο­γλώσ­σια, κα­λό θα ήταν να με­λε­τη­θεί κά­πο­τε στο σύ­νο­λο του έρ­γου του Σι­κε­λια­νού. Αγ­γί­ζει επί­σης τη δό­μη­ση των πε­ριό­δων. Αν θε­λή­σει κα­νείς να δια­βά­σει το ποί­η­μα με­γα­λο­φώ­νως θα νιώ­σει να του κό­βε­ται η ανά­σα. Το 1937 μά­λι­στα το ποί­η­μα το­νι­σμέ­νο από τον Μα­νό­λη Κα­λο­μοί­ρη απήγ­γει­λε σε συμ­φω­νι­κή συ­ναυ­λία στο θέ­α­τρο Ολύ­μπια ο συ­ντο­πί­της και στε­νός φί­λος του ποι­η­τή, ο ρα­δι­νός και με­γα­λο­πρε­πής Τ. Ζ. Κα­ρού­σο με τη σπη­λαιώ­δη φω­νή του, η οποία μας τρό­μα­ζε στις ται­νί­ες του, για­τί ήμα­στε παι­διά και ως εκ τού­του ένο­χοι λό­γω, έρ­γω ή δια­νοία. Ένας ευ­πα­τρί­δης λοι­πόν, ένα ατα­λά­ντευ­τος δη­μο­κρά­της, ένας με­γά­λος καλ­λι­τέ­χνης. Την καί­ρια συμ­βο­λή του μα­κρο­πε­ρί­ο­δου λό­γου («κα­τε­στραμ­μέ­νη λέ­ξις») και της τρα­χύ­τη­τας υπο­γραμ­μί­ζει προ­σκο­μί­ζο­ντας πα­ρα­δείγ­μα­τα ο ρη­το­ρο­δι­δά­σκα­λος Δη­μή­τριος στο πρα­κτι­κό εγ­χει­ρί­διο υφο­λο­γί­ας που φέ­ρει τον τί­τλο Πε­ρί ερ­μη­νεί­ας (§ 44-49) και το οποίο εξέ­δω­σε το 2010 υπο­δειγ­μα­τι­κά (ει­σα­γω­γή, κεί­με­νο, με­τά­φρα­ση, σχό­λια) ο Νι­κό­λα­ος Α. Ε. Κα­λο­σπύ­ρος – εί­θε κά­πο­τε ο γραμ­μα­τι­κό­τα­τος με­λε­τη­τής να διε­ρευ­νή­σει αυ­τά τα υφι­κά φαι­νό­με­να στον με­γα­λο­φω­νό­τα­το ποι­η­τή μας.

_{ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ}

Γα­λί­της Γ., Ι. Κα­ρα­βι­δό­που­λος, Ι. Γα­λά­νης, Π. Βα­σι­λειά­δης (επιμ.). Η Και­νή Δια­θή­κη, Ελ­λη­νι­κή Βι­βλι­κή Εται­ρία, Αθή­να 1989.
Δη­μή­τριος, Πε­ρί ερ­μη­νεί­ας, ει­σα­γω­γή - κεί­με­νο – με­τά­φρα­ση – σχό­λια: Νι­κό­λα­ος Α. Ε. Κα­λο­σπύ­ρος, Δαί­δα­λος - Ι. Ζα­χα­ρό­που­λος, 2010.
Παπ­πάς, Αν­δρέ­ας. Υπο­γλώσ­σια. 50 + 1 κεί­με­να για τη γλώσ­σα, Κρι­τι­κή, 2010.
Σαβ­βί­δης, Γ. Π. Ση­μειώ­σεις στον Λυ­ρι­κό Βίο του Άγ­γε­λου Σι­κε­λια­νού, φι­λολ. επιμ. Να­τα­λία Δε­λη­γιαν­νά­κη, Σπου­δα­στή­ριο Νέ­ου Ελ­λη­νι­σμού, Αθή­να 2012.
Σι­κε­λια­νός, Άγ­γε­λος. Αντί­δω­ρο, φι­λολ. επιμ. Κώ­στας Μπουρ­να­ζά­κης, Ίκα­ρος 2003.
Σι­κε­λια­νός, Άγ­γε­λος. Λυ­ρι­κός Βί­ος Ε΄, φι­λολ. επιμ. Γ. Π. Σαβ­βί­δης, Ίκα­ρος, 1978.
Στα­θο­πού­λου - Χρι­στο­φελ­λή, Μαί­ρη. Υφο­λο­γία και αρ­χαία ελ­λη­νι­κή τε­χνο­γρα­φία, Αθή­να 1992.
Χα­τζη­δά­κη, Να­νώ. Όσιος Λου­κάς. Βυ­ζα­ντι­νή τέ­χνη στην Ελ­λά­δα, Μέ­λισ­σα, 1996.
Frazer, J. G. Ο χρυ­σός κλώ­νος. Με­λέ­τη για τη Μα­γεία και τη Θρη­σκεία, τομ. Γ΄, μτ­φρ. Μπο­νί­τα Μπι­κά­κη, φι­λολ. επιμ. Πα­να­γιώ­της Καρ­μα­τζός, εκδ. Εκά­τη, 1992.
Hopkinson, Neil (επιμ.). A Hellenistic Anthology, Cambridge University Press, Καί­μπριτζ 1988.
Lausberg, Heinrich. Elemente der literarischen Rhetorik, Max Hueber Verlag, Μό­να­χο ⁵1976.
Marsh, John. The Gospel of St. John, Penguin Books 1979.
Russell, D. A. Λο­γο­τε­χνι­κή κρι­τι­κή στην αρ­χαιό­τη­τα, μτ­φρ. Αρ­γύ­ρης Πα­πα­συ­ριό­που­λος, επιμ. Όλ­γα Ν. Μπε­ζε­ντά­κου, Ιν­στι­τού­το του βι­βλί­ου - Α. Καρ­δα­μί­τσα, 2013.