Από το εδώ ίσαμε το αλλού και από κει στο αύριο χωρίς εχθές

Ανα­ζη­τώ­ντας τα πρό­σω­πα;

    Εστρ.: Το κα­λύ­τε­ρο θα ’ταν να με σκό­τω­νες, όπως και τον άλ­λον.
                Βλαδ.: Ποιον άλ­λον; Ποιον άλ­λον;
                Εστρ.: Εκα­τομ­μύ­ρια άλ­λους. (ΠΓ 69)

Ένας στο­χα­σμός για το Πε­ρι­μέ­νο­ντας τον Γκο­ντό δεν μπο­ρεί να ξε­κι­νή­σει πα­ρά με την τί­μια πα­ρα­δο­χή ότι δεν προ­σπα­θεί ού­τε να απο­κα­λύ­ψει την απά­ντη­ση στο ερώ­τη­μα ποιος εί­ναι ο Γκο­ντό (αν εί­ναι εντέ­λει υπαρ­κτό το ερώ­τη­μα) ού­τε φυ­σι­κά να επα­νε­κτι­μή­σει το έρ­γο στον κα­νό­να της νε­ω­τε­ρι­κής λο­γο­τε­χνί­ας. Πολ­λές άλ­λες ερ­μη­νευ­τι­κές από­πει­ρες ανα­με­τρώ­νται με ερω­τή­μα­τα όπως: πό­τε θα εμ­φα­νι­στεί και για­τί δεν έρ­χε­ται πο­τέ ο Γκο­ντό, για­τί δεν φεύ­γουν ο Βλα­δί­μη­ρος και ο Εστρα­γκόν, ποιοι εί­ναι τέ­λος πά­ντων ο Πό­τζο και ο Λά­κυ, πό­σων ετών να εί­ναι το «αγό­ρι»; Το ερώ­τη­μα λοι­πόν που δέ­νει το νή­μα της σκέ­ψης αυ­τού του ση­μειώ­μα­τος εί­ναι τι προσ­δο­κούν οι φί­λοι από τη συ­νά­ντη­σή τους με τον Γκο­ντό, όταν αυ­τή πραγ­μα­τω­θεί. Αν και μια απά­ντη­ση χω­ρίς να εί­ναι βέ­βαια ού­τε ορι­στι­κή ού­τε αμε­τά­κλη­τη δί­δε­ται κα­τά κά­ποιον τρό­πο («Ο Γκο­ντό εί­ναι! Επι­τέ­λους!... Ο Γκο­ντό! Σω­θή­κα­με!», 82), το έρ­γο τε­λι­κά ανοί­γει έναν δρό­μο που οδη­γεί πο­λύ πιο μα­κριά από τις απα­ντή­σεις που μπο­ρεί να ανα­κα­λύ­πτου­με. Σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση, ό,τι κα­θι­στά αρι­στουρ­γη­μα­τι­κό τον λό­γο του Μπέ­κετ δεν εί­ναι οι απα­ντή­σεις που δί­δει, αλ­λά τα ερω­τή­μα­τα που θέ­τει ή ακό­μη κα­λύ­τε­ρα η τόλ­μη του να μας θέ­τει ενώ­πιον των ερω­τη­μά­των.

Ξε­κι­νώ­ντας εί­ναι ανα­γκαίο να αφή­σου­με στην άκρη την πα­ρε­ξή­γη­ση (όπως άφη­σε τα φθαρ­μέ­να πα­πού­τσια του ο Εστρα­γκόν, 61) ότι το έρ­γο προ­σπα­θεί να λύ­σει το υπαρ­ξια­κό αί­νιγ­μα. Στη συ­νέ­χεια πρέ­πει να προ­σπα­θή­σου­με να δού­με τον κό­σμο όπως τον έβλε­παν οι άν­θρω­ποι το 1949 όταν γρά­φτη­κε (1948-1949 η συγ­γρα­φή, το 1952 η έκ­δο­ση, το 1953 ανέ­βη­κε στο Théâtre de Babylone στο Πα­ρί­σι): αί­μα, θά­να­τος, ερεί­πια, ψεύ­δος, προ­δό­τες, νε­κροί, ημι- ζω­ντα­νοί, δια­χει­ρι­στές και νο­μο­θέ­τες, ψυ­χο­πορ­νεία για κά­θε αντο­χή.

Πρό­κει­ται για μια συν­θή­κη ανα­γνω­ρί­σι­μη στην εμπει­ρία των με­τα­πο­λε­μι­κών συγ­γρα­φέ­ων, κα­θώς στη χα­ο­τι­κή υπαρ­κτι­κή θύ­ελ­λα που απο­γύ­μνω­νε κα­τά τη διάρ­κεια και με­τά τον Β΄ ΠΠ από κά­θε φύλ­λο λο­γι­κής τα δέ­ντρα της αν­θρώ­πι­νης ζω­ής, τί­πο­τα δεν έμοια­ζε να έχει νό­η­μα. Κά­θε άν­θρω­πος μπο­ρού­σε να κλει­στεί στο σπί­τι του δη­μιουρ­γώ­ντας ένα μι­κρο- πε­ρι­βάλ­λον σχε­τι­κής ορ­θο­λο­γι­κό­τη­τας και ασφά­λειας, να ανα­μέ­νει την ανοι­κο­δό­μη­ση της Ευ­ρώ­πης ή έστω Ευ­τυ­χι­σμέ­νες Μέ­ρες, αυ­τό όμως δεν έκα­νε τον άνε­μο που φυ­σού­σε έξω από την πόρ­τα του να στα­μα­τά. Έτσι το σκη­νι­κό του έρ­γου (ένας δρό­μος έρη­μος, ένα σχε­δόν ξε­ρό δέ­ντρο κι ένας βάλ­τος μπρο­στά) μοιά­ζει στον θε­α­τή τό­σο οι­κείο επει­δή ακρι­βώς εί­ναι τό­σο ανοί­κειο. Η αί­σθη­ση του πα­ρα­δό­ξου προ­έρ­χε­ται από τη λει­τουρ­γία ενός «αντί-λό­γου» που μας θυ­μί­ζει ίσως τον ποι­η­τι­κό λό­γο του Π. Τσέ­λαν (93) που δεν υπο­κλί­νε­ται «στα κα­μα­ρω­τά άλο­γα της ιστο­ρί­ας» ως ένα βή­μα προς μια πρά­ξη ελευ­θε­ρί­ας. Για άλ­λη μια φο­ρά: εί­ναι εξό­χως ανα­γκαίο να δού­με τον κό­σμο που ανέ­τει­λε όχι μέ­σα από τις οπτι­μι­στι­κές προ­βο­λές στα δελ­τά­ρια της ιστο­ρί­ας που οι νο­μο­θέ­τες συ­νέ­γρα­ψαν, αλ­λά μέ­σα από τη δρα­μα­τι­κό­τη­τα των εσω­τε­ρι­κών του αντι­φά­σε­ων. Ο με­γά­λος πό­λε­μος ανέ­δει­ξε το πα­ρά­λο­γο σε όλες τις πι­θα­νές εκ­δο­χές του: Μπο­ρεί το αί­μα να ξε­πλύ­νει το αί­μα; Μπο­ρεί ο αγώ­νας για ελευ­θε­ρία να προ­κα­λέ­σει πό­νο; Η νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τα απο­κα­λύ­πτε­ται (και) στο εμ­βλη­μα­τι­κό αυ­τό έρ­γο ως απε­λευ­θε­ρω­τής και δυ­νά­στης. Το υπο­κεί­με­νο μπο­ρεί να δει για πρώ­τη φο­ρά τα αδιέ­ξο­δά του τό­σο κα­θα­ρά ή μάλ­λον για πρώ­τη φο­ρά μπο­ρεί να τα συ­νει­δη­το­ποι­ή­σει. Το έρ­γο μας βιά­ζει να ανα­ρω­τη­θού­με: Και τώ­ρα τι κά­νει κα­νείς; Ίσως η συ­νει­δη­το­ποί­η­ση της ανα­πό­φευ­κτης ήτ­τας του αν­θρώ­που από τον χρό­νο να εί­ναι η μό­νη δυ­να­τή νί­κη και ίσως σε αυ­τό το ση­μείο να συ­να­ντά­ται το μο­ντέρ­νο θέ­α­τρο με την αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κή τρα­γω­δία. Στο αρ­χαίο ελ­λη­νι­κό θέ­α­τρο οι θε­α­τές ξέ­ρουν το τέ­λος της ιστο­ρί­ας και οι ήρω­ες γνω­ρί­ζουν την νο­μο­τέ­λεια των κο­σμι­κών νό­μων. Το ίδιο συμ­βαί­νει και στα θε­α­τρι­κά του Ιρ­λαν­δού συγ­γρα­φέα. Υπό αυ­τό το πρί­σμα το θέ­α­τρο εί­ναι η τε­λειό­τα­τη χαρ­το­γρά­φη­ση της μό­νης δυ­να­τής αν­θρώ­πι­νης νί­κης: το αγό­ρι στο Πε­ρι­μέ­νο­ντας τον Γκο­ντό και ο αγ­γε­λια­φό­ρος στην αρ­χαία τρα­γω­δία μας ανα­κοι­νώ­νουν κά­τι που ήδη γνω­ρί­ζου­με. Η ζωή δεν θα λά­βει μια πο­ρεία άλ­λη από αυ­τήν που ήδη έχει.

Ανα­ζη­τώ­ντας την ελευ­θε­ρία;

                Βλαδ.: Ώρες ώρες πά­ντως νο­μί­ζω πως έρ­χε­ται. Και τό­τε νιώ­θω πο­λύ πε­ρί­ερ­γα… ξα­λα­φρω­μέ­νος αλ­λά και μα­ζί… έντρο­μος. (ΠΓ 11)

Αν το σκη­νι­κό εί­ναι η ρη­μαγ­μέ­νη ζωή στην Ευ­ρώ­πη με­τά τον με­γά­λο πό­λε­μο, ο Μπέ­κετ απο­κα­λύ­πτει τον με­γα­λύ­τε­ρο τρό­μο: τον τρό­μο του κε­νού. Το κε­νό όμως δεν εί­ναι ασώ­μα­το. Με­τα­στοι­χειώ­νε­ται στο πα­ρά­λο­γο της ζω­ής μας και αυ­τό με τη σει­ρά του σε ό,τι μας πε­ρι­βάλ­λει υλι­κό ή νοη­τό. Μια πέ­τρα, ένα δέ­ντρο, ένα κα­πέ­λο (από ποιον ήλιο προ­στα­τεύ­ει άρα­γε;), η δει­λία, η σκλα­βιά, η ανα­μο­νή. Αυ­τό βέ­βαια που δεν θα πρέ­πει ού­τε στιγ­μή να λη­σμο­νού­με εί­ναι ότι το Πε­ρι­μέ­νο­ντας τον Γκο­ντό εί­ναι θε­α­τρι­κό έρ­γο. Ού­τε φι­λο­σο­φι­κή πραγ­μα­τεία, ού­τε μυ­θι­στό­ρη­μα. Έτσι ανε­παί­σθη­τα ως θε­α­τές βρι­σκό­μα­στε μπρο­στά στο ερώ­τη­μα που το έρ­γο ανα­δύ­ει χω­ρίς πο­τέ να το υπο­βά­λει: Αν οι ρό­λοι ενός έρ­γου αφαι­ρέ­σουν πρώ­τα τις μά­σκες και με­τά τους αν­θρώ­πους που τους υπο­δύ­ο­νται; Ή αλ­λιώς, αν ξυ­πνή­σου­με μια μέ­ρα και δεν ξέ­ρου­με τι πε­ρι­μέ­νου­με; Ή αλ­λιώς, αν τε­λι­κά αυ­τός που πε­ρι­μέ­νου­με απο­φα­σί­σει να έρ­θει; Ή αλ­λιώς, αν δεν έρ­θει πο­τέ αλ­λά εμείς απο­φα­σί­σου­με να τον πε­ρι­μέ­νου­με για πά­ντα; Ή αλ­λιώς, αν έρ­θει αλ­λά δεν εί­ναι αυ­τός που εμείς πε­ρι­μέ­νου­με;

Το έρ­γο συ­μπο­ρεύ­ε­ται μα­ζί μας μέ­χρι να κα­τα­λά­βου­με πως όλα αυ­τά τα ερω­τή­μα­τα εί­ναι ένα ερώ­τη­μα.

Ίσως οι ήρω­ες του έρ­γου στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα δεν πε­ρι­μέ­νουν κα­νέ­ναν. Ίσως μά­λι­στα προ­σμέ­νουν να μην έρ­θει κα­νείς ώστε να μην στα­μα­τή­σουν πο­τέ να ανα­μέ­νουν. Η προ­σμο­νή τους εί­ναι ένα εσα­εί ανα­μέ­νειν, μια κα­τά­στα­ση που ανα­δι­πλού­με­νη κρα­τά τον υπαρ­ξια­κό ρυθ­μό ώστε αυ­τός τε­λι­κά να επι­βε­βαιώ­σει (ως μο­νό­το­νη επα­νά­λη­ψη ή ένας χτύ­πος τυ­μπά­νου ή μιας καρ­διάς) το ίδιο το Εί­ναι ως ένα άλ­λο. Φαί­νε­ται πως κα­θέ­νας από τους θε­α­τές του έρ­γου θα μπο­ρού­σε να ομο­λο­γή­σει: υπάρ­χω όσο προσ­δο­κώ, απο­ρώ, προ­σμέ­νω ακό­μη κι αν η ύπαρ­ξη σκιρ­τά σε ένα έρη­μο το­πίο στην επι­κρά­τεια του πα­ρα­λό­γου. Ας μην ξε­χνά­με ότι στον Β΄ ΠΠ το Εί­μαι δεν ήταν μια κα­θό­λου αυ­το­νό­η­τη κα­τά­στα­ση. Άλ­λοι πέ­ρα­σαν στο μη-Εί­ναι ξα­πλώ­νο­ντας στα λα­σπω­μέ­να μο­νο­πά­τια των Αρ­δεν­νών, άλ­λοι γύ­ρι­σαν χω­ρίς να έχει φύ­γει πο­τέ το μυα­λό τους από τα χα­ρα­κώ­μα­τα, άλ­λοι αρ­κέ­στη­καν να πε­ρι­μέ­νουν το τέ­λος της ζω­ής τους με μο­να­δι­κή τους χα­ρά ότι δεν αντι­με­τώ­πι­σαν την προ­ο­πτι­κή του μη-Εί­ναι στο εκτε­λε­στι­κό από­σπα­σμα. Υπό αυ­τό το πρί­σμα το να νιώ­θει κα­νείς το πα­ρά­λο­γο εί­ναι μια από­δει­ξη ότι ζει. Διό­λου άδι­κα λοι­πόν άν­θρω­ποι που έζη­σαν αυ­τή την κα­τά­στα­ση ομο­λό­γη­σαν ότι «Η αιω­νιό­τη­τα δεν εί­ναι και πο­λύ με­γα­λύ­τε­ρη από τη ζωή» (Σαρ, 85).

Τί αν­θρώ­πι­νο απέ­μει­νε λοι­πόν με­τά τον πό­λε­μο, όπου ακό­μη και οι αυ­τα­πά­τες δια­λύ­θη­καν; Το ση­μείο όπου ο Πό­τζο ανα­λαμ­βά­νει να εξη­γή­σει τη δου­λι­κό­τη­τα του Λά­κυ (35-36) απο­τε­λεί μια σύ­ντο­μη ιστο­ρία της ανε­λευ­θε­ρί­ας. Αυ­τό που «νο­μί­ζει» ο αφέ­ντης προ­βάλ­λε­ται ως από­φα­ση του δού­λου κι αυ­τό που κα­τα­γρά­φε­ται ως από­φα­ση του δού­λου εκλαμ­βά­νε­ται ως γε­γο­νός από τον αφέ­ντη. Το αί­τη­μα της χει­ρα­φέ­τη­σης απαι­τεί πρώ­τα απ’ όλα εν­νό­η­ση της κα­τα­πί­ε­σης (Freire), αλ­λά η στα­σι­μό­τη­τα, η άκαρ­πη επα­νά­λη­ψη και η πα­ρά­λο­γη ανα­μο­νή έχουν κα­τα­στρέ­ψει τις γέ­φυ­ρες προς την συ­νει­δη­το­ποί­η­ση των ιδί­ων δε­σμών (ΠΓ, 31-37). Έτσι λοι­πόν η σκη­νή που λέ­γε­ται ότι θα πω­λη­θεί ο Λά­κυ στο πα­ζά­ρι εί­ναι σπα­ρα­κτι­κή αν και στα όρια της φάρ­σας, κα­θώς η δου­λεία εί­ναι πα­ρά­λο­γη και το πα­ρά­λο­γο έχει τε­λι­κώς τη δύ­να­μη να υπο­δου­λώ­νει τον άν­θρω­πο.

Εκεί που ο Α. Κα­μύ στην Πα­νού­κλα βά­ζει τον για­τρό Ριέ να αγω­νί­ζε­ται ανα­γνω­ρί­ζο­ντας ότι η μό­νη διέ­ξο­δος από το πα­ρά­λο­γο εί­ναι να κά­νει κα­νείς το κα­θή­κον του, ο Μπέ­κετ βά­ζει τέσ­σε­ρις χα­ρα­κτή­ρες να στέ­κο­νται ακί­νη­τοι, άπρα­κτοι, ανα­πο­φά­σι­στοι. Τε­λι­κώς και οι δύο μας θέ­τουν την ίδια πρό­κλη­ση γρά­φο­ντας την ίδια πε­ρί­που πε­ρί­ο­δο: θα πρέ­πει να λά­βου­με μια ξε­κά­θα­ρη θέ­ση όχι ρω­τώ­ντας ποιους χα­ρα­κτή­ρες συ­μπα­θού­με πε­ρισ­σό­τε­ρο αλ­λά ποιοι εί­ναι πιο κο­ντά στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τά μας. O Ριέ (ού­τως ή άλ­λως ο Κα­μύ τον πε­ρι­γρά­φει μό­νο του να μαρ­τυ­ρεί, όταν το πλή­θος πα­νη­γυ­ρί­ζει) ή οι μαρ­γω­μέ­νοι που πε­ρι­μέ­νουν; Οι δύο συγ­γρα­φείς μας πε­ρι­γρά­φουν τους ήρω­ές τους έγκλει­στους σε ένα άχρο­νο πε­ρι­βάλ­λον που κα­μιά λο­γι­κή πρό­βλε­ψη ή όποιο εγ­χεί­ρη­μα δια­χεί­ρι­σης του χρό­νου δεν μπο­ρεί να τους βοη­θή­σει. Πε­ρι­στοι­χί­ζο­νται από αό­ρα­τα αλ­λά υπαρ­κτά όρια σε ένα πα­ρόν που διαρ­κεί και επα­να­λαμ­βά­νε­ται. Ο εγκλει­σμός τους δεν εί­ναι μό­νο χω­ρι­κός αλ­λά και χρο­νι­κός και όσο κι αν θε­ω­ρή­σει κα­νείς πα­ρά­λο­γα τα δε­σμά του, αυ­τά εί­ναι υπαρ­κτά ως προς τα απο­τε­λέ­σμα­τά τους. Διό­λου τυ­χαία ο Κα­μύ (41) ση­μειώ­νει: «Όταν ξε­σπά ένας πό­λε­μος, οι άν­θρω­ποι λέ­νε: ‘Δεν θα διαρ­κέ­σει πο­λύ, εί­ναι ανό­η­το’. Μα κι αν ακό­μη ένας πό­λε­μος εί­ναι κά­τι ανό­η­το, αυ­τό δεν τον εμπο­δί­ζει να διαρ­κέ­σει.»

Ανα­ζη­τώ­ντας τον Θεό;

                Αγό­ρι (II): Τί να πω στον κύ­ριο Γκο­ντό, κύ­ριε;
                Βλαδ.: Να του πεις… να του πεις πως με εί­δες και πως… πως με εί­δες… (ΠΓ 102)

Η συ­ζή­τη­ση για το αί­νιγ­μα του Γκο­ντό έγι­νε με πά­θος την επο­χή που ήταν φλε­γό­με­νη η επι­θυ­μία να εξη­γη­θεί το μυ­στή­ριο του Θε­ού. Για αυ­τόν τον λό­γο αξί­ζει να γί­νει μια μι­κρή πα­ρέκ­βα­ση: Στη διάρ­κεια του πο­λέ­μου πολ­λοί βί­ω­σαν τη σιω­πή όταν αγω­νιω­δώς προσ­δο­κού­σαν μια προ­φα­νή και με αν­θρώ­πι­νες δια­στά­σεις πα­ρέμ­βα­ση κι άλ­λοι ήταν έτοι­μοι να ανταλ­λά­ξουν τον πυ­ρή­να της πί­στης τους με μια καί­ρια πρά­ξη διά­λυ­σης του φό­βου του θα­νά­του. Πολ­λοί ακό­μη ήταν έτοι­μοι να ανταλ­λά­ξουν τον αν­θρώ­πι­νο φό­βο για την ανυ­παρ­ξία με την ανυ­παρ­ξία του ίδιου του Θε­ού. Πό­σοι άρα­γε μέ­σα στην φρί­κη, στα κρε­μα­τό­ρια, στους τοί­χους των εκτε­λέ­σε­ων δεν προ­τί­μη­σαν αντί του Όντος έναν Θεό που ως σκλη­ρός πα­τέ­ρας θα έδι­νε ένα τέ­λος στην αγω­νία; Το με­τα­φυ­σι­κό ερώ­τη­μα έγι­νε έτσι ένα βα­σα­νι­στι­κό υπαρ­κτι­κό ερώ­τη­μα δη­λω­τι­κό του αν­θρώ­πι­νου τρό­που της βιω­τής και του δέ­ο­ντος: ο σύγ­χρο­νος άν­θρω­πος εν πολ­λοίς ανα­ζη­τού­σε τον εαυ­τό του, κα­θώς ανα­ρω­τιό­ταν αν η σιω­πή στα ερεί­πια ση­μα­το­δο­τού­σε τε­λι­κά απου­σία Θε­ού ή μια εντε­λώς άλ­λη ύπαρ­ξη. Όπου υπάρ­χει ο αν­θρώ­πι­νος πό­νος, το ερώ­τη­μα αυ­τό στά­ζει αλά­τι στις πλη­γές. Ο Shūsaku Endō (117) αρ­κέ­στη­κε να γρά­ψει δω­ρι­κά ανα­φε­ρό­με­νος στο υπαρ­ξια­κό βά­θος αυ­τής της σιω­πής: «…και σαν τη θά­λασ­σα ο Θε­ός ήταν σιω­πη­λός. Η σιω­πή Του συ­νέ­χι­σε… Αν δεν υπάρ­χει Θε­ός, πώς μπο­ρεί ο άν­θρω­πος να αντέ­ξει τη μο­νο­το­νία της θά­λασ­σας και τη σκλη­ρή έλ­λει­ψη συ­ναι­σθη­μά­των της;»

Το έρ­γο όμως του Μπέ­κετ δεν μας μι­λά για την ύπαρ­ξη του Θε­ού (ού­τε καν για τον Γκο­ντό) αλ­λά για αυ­τούς που τον πε­ρι­μέ­νουν. Αν ο Γκο­ντό ήταν ο Θε­ός – υπο­ψία που δεν επι­βε­βαιώ­θη­κε πο­τέ και ο ίδιος ο Μπέ­κετ το αρ­νή­θη­κε – στο έρ­γο μας γί­νε­ται σα­φές με κά­θε τρό­πο ότι δεν πρό­κει­ται να μά­θου­με τί­πο­τα γι’ Αυ­τόν ή για την ύπαρ­ξη Του, πα­ρά μό­νο για την ύπαρ­ξη αυ­τών που πε­ρι­μέ­νουν τον Γκο­ντό. Σκαν­δα­λί­ζει οπωσ­δή­πο­τε ως προς τις βε­βαιό­τη­τες αυ­τών που αυ­τά­ρε­σκα πε­ρι­κλεί­ουν με την άλω του αναμ­φί­βο­λου το δι­κό τους κε­νό. Ανα­στα­τώ­νει επί­σης η δυ­να­τό­τη­τα του έρ­γου να λει­τουρ­γεί (και) ως ένα κοί­λο κά­το­πτρο που αντα­να­κλά το πορ­τρέ­το των θε­α­τών (φέρ­νο­ντας κα­τά κά­ποιον τρό­πο στον νου τους στί­χους του Τζον Άσμπε­ρυ (23): «Κυ­ρί­ως το εί­δω­λό του, του οποί­ου το πορ­τραί­το / Εί­ναι το μό­λις με­τα­το­πι­σμέ­νο εί­δω­λο…»)

Τι μπο­ρεί να ανέ­με­ναν οι άν­θρω­ποι το 1950; Την απο­κα­τά­στα­ση, τη δι­καιο­σύ­νη, την τι­μω­ρία; Ίσως μάλ­λον ότι θα συ­νε­χί­σουν να ανα­μέ­νουν και την επό­με­νη μέ­ρα. Με­ρι­κές φο­ρές, όταν όλα έχουν γκρε­μι­στεί γύ­ρω, το να ανα­μέ­νει κα­νείς ότι θα ξη­με­ρώ­σει η αυ­ρια­νή (και ας εί­ναι ίδια με την τω­ρι­νή) γί­νε­ται το μο­να­δι­κό κλα­δί στον γκρε­μό της απελ­πι­σί­ας. Πι­θα­νώς γι’ αυ­τό οι χα­ρα­κτή­ρες δεν μας εί­ναι απο­κρου­στι­κοί αλ­λά προ­κα­λούν τη συ­μπά­θειά μας. Μας θυ­μί­ζουν κά­τι πο­λύ οι­κείο: τον εαυ­τό μας μι­κρό, γυ­μνό, κα­θη­με­ρι­νό να πε­ρι­μέ­νει απλώς την επό­με­νη μέ­ρα χω­ρίς με­γά­λα ορά­μα­τα, χω­ρίς ιδε­ο­λο­γία, χω­ρίς νό­η­μα και σκο­πό. Γε­λά­με λοι­πόν με τους δύο κλο­σάρ για να μην αφή­σου­με ού­τε στιγ­μή τον εαυ­τό μας να πι­στέ­ψει ότι εμείς εί­μα­στε πά­νω στη σκη­νή. Δεν ανα­φέ­ρε­ται το έρ­γο στον Θεό αλ­λά στους αν­θρώ­πους που πι­στεύ­ουν σε έναν Θεό, στην ιδε­ο­λο­γία τους, στον Φύ­ρερ, στο κε­νό, στο τυ­χαίο, ακό­μη και σε εκεί­νους που πι­στεύ­ουν ότι μπο­ρούν να συ­νε­χί­σουν να υπάρ­χουν και να πε­ρι­μέ­νουν χω­ρίς να πι­στεύ­ουν τί­πο­τα. Πρό­κει­ται συ­νε­πώς για μια αν­θρω­πο­λο­γία και όχι για θε­ο­λο­γία. Οι δύο κλο­σάρ ζώ­ντας στο τί­πο­τα εί­ναι αυ­θε­ντι­κά μο­ντέρ­νες φι­γού­ρες και το μό­νο που πραγ­μα­τι­κά θέ­λουν εί­ναι να ανα­κοι­νώ­σει κά­ποιος την ύπαρ­ξή τους (ΠΓ 102).

Ανα­ζη­τώ­ντας τον χρό­νο;

                Εστρ: Πά­με να φύ­γου­με.
                Βλαδ: Δεν μπο­ρού­με.
                Εστρ.: Για­τί;
                Βλαδ.: Πε­ρι­μέ­νου­με τον Γκο­ντό.
                Εστρ: Α, ναι. (ΠΓ 56)

Το εδώ του έρ­γου σκη­νο­γρα­φεί­ται σε έναν εξο­χι­κό δρό­μο και το τώ­ρα προσ­διο­ρί­ζε­ται ως σού­ρου­πο, ού­τε πρωί ού­τε βρά­δυ δη­λα­δή (15-16). Στη μέ­ση πε­ρί­που του έρ­γου (ΠΓ 59) ένα νέο πρό­σω­πο, το αγό­ρι, δί­νει μια και­νούρ­για ώθη­ση προς το τί­πο­τα. Ανα­κοι­νώ­νει ότι ο Γκο­ντό δεν θα έρ­θει σή­με­ρα αλ­λά αύ­ριο. Εφό­σον όμως δεν γνω­ρί­ζου­με ποιο εί­ναι το σή­με­ρα ού­τε και το αύ­ριο έχει υπό­στα­ση σε μια ατέρ­μο­νη επα­νά­λη­ψη του εδώ και του τώ­ρα (που έχει ού­τως ή άλ­λως από και­ρό απο­ϋ­λο­ποι­η­θεί). Όσο πιο στέ­ρεα γί­νε­ται κα­τα­νοη­τό ότι δεν θα έλ­θει ο Γκο­ντό τό­σο απο­σαρ­θρώ­νε­ται η ενό­τη­τα του εδώ και τώ­ρα και τού­το προ­δια­θέ­τει για την πι­κρή πα­ρα­δο­χή ότι και η ίδια η ύπαρ­ξη ως το κου­κού­τσι μέ­σα στο χω­ρο­χρο­νι­κό κέ­λυ­φος θα αφή­σει την επί­γευ­ση ενός λά­θους. Τί μπο­ρεί να ξέ­ρει τε­λι­κά ο άν­θρω­πος αν το χθες, το σή­με­ρα και το αύ­ριο, όπως και το εδώ και το αλ­λού τυ­λί­γο­νται απα­ρά­λα­χτα σε κου­βά­ρι; Αφού λοι­πόν οι δυο φί­λοι δεν ξέ­ρουν τί­πο­τα, φαί­νε­ται φυ­σι­κό (19) ότι στο δί­λημ­μα να αυ­το­κτο­νή­σουν ή όχι απο­φα­σί­ζουν να μην κά­νουν τί­πο­τα και να πε­ρι­μέ­νουν να δουν τι θα τους πει ο Γκο­ντό.

Πώς βιώ­νε­ται όμως η ζωή έξω από τις ση­μα­δού­ρες της χρο­νι­κό­τη­τάς της; Ως μο­νό­το­νη επα­νά­λη­ψη, σαν ένα ρο­λόι που λει­τουρ­γεί αλ­λά δεν έχει δεί­κτες, όπως τα συμ­βά­ντα και οι ερω­τή­σεις στο έρ­γο που επα­να­λαμ­βά­νο­νται διαρ­κώς. Ένας χρό­νος δια­κε­κομ­μέ­νος χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται κυ­ρί­ως από ρή­ξεις και από δια­δο­χι­κά ση­μεία που θραύ­ο­νται και γί­νο­νται αντι­λη­πτά πε­ρισ­σό­τε­ρο ως spolia πά­ρα ως συ­νέ­χεια. Δι­καί­ως ο Bauman (49) πε­ρι­γρά­φο­ντας την κοι­νω­νι­κή μας συν­θή­κη δε­κα­ε­τί­ες με­τά το Πε­ρι­μέ­νο­ντας τον Γκο­ντό κά­νει λό­γο για πουα­ντι­γι­στι­κό χρό­νο που υπο­στα­σιο­ποιεί­ται σε «αιώ­νια στιγ­μιαί­ες… πε­ρί­κλει­στες μο­νά­δες». Φαί­νε­ται λοι­πόν να συ­ντε­λεί­ται στη νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τα -και το έρ­γο του Μπέ­κετ το υπο­νο­εί- ένας επα­να­προσ­διο­ρι­σμός της χρο­νι­κής ανα­φο­ράς του σκε­πτό­με­νου υπο­κει­μέ­νου στο εδώ και τώ­ρα: η εμπει­ρία του σύγ­χρο­νου αν­θρώ­που δεν μοιά­ζει τό­σο με την ολύ­μπια και συ­μπα­γή συν­θή­κη του σκέ­φτο­μαι άρα υπάρ­χω αλ­λά μάλ­λον με μια ιλιγ­γιώ­δη πε­ρι­δί­νη­ση απροσ­διο­ρι­στί­ας σύμ­φω­να με το «πε­ρι­μέ­νου­με άρα κά­τι εί­ναι να έρ­θει». Η (ηθε­λη­μέ­να) από­λυ­τη εμπι­στο­σύ­νη στην πο­ρεία που δια­γρά­φει το βέ­λος της ιστο­ρί­ας, η αυ­τα­πά­τη μιας συ­νε­χούς και ευ­θεί­ας πο­ρεί­ας προς την «πρό­ο­δο», η πε­ποί­θη­ση πως ό,τι εί­ναι εμπρός μας σί­γου­ρα έρ­χε­ται και σί­γου­ρα θα αντα­πο­κρι­θεί στις προ­σμο­νές εί­ναι άσαρ­κες (και άρα άχρο­νες) φα­ντα­σιώ­σεις. Οι ήρω­ες πε­ρι­μέ­νουν αλ­λά δεν λέ­νε τί ακρι­βώς επι­θυ­μούν να πε­τύ­χουν όταν ο Γκο­ντό φθά­σει. Αν επι­θυ­μεί κα­νείς τα πά­ντα, δεν επι­θυ­μεί τί­πο­τα συ­γκε­κρι­μέ­νο.

Η αυ­λαία φαί­νε­ται έτσι να ανοί­γει ακρι­βώς τη στιγ­μή που τε­λειώ­νει το έρ­γο, κα­θώς εκεί ακρι­βώς που όλοι ανα­μέ­νουν το με­τά (τον πό­λε­μο, το αί­μα, την συ­ντρι­βή) απλώ­νε­ται με­γα­λο­πρε­πώς το άχρο­νο τέλ­μα του αν­θρώ­πι­νου πο­λι­τι­σμού. Από αυ­τήν την άπο­ψη «Η επο­χή μας δεν εί­ναι αθλιό­τε­ρη από τις άλ­λες» (38), κα­θώς όλες οι επο­χές μοιά­ζουν να εί­ναι το ίδιο εφό­σον δεν έχου­με συ­νεί­δη­ση της κα­τά­στα­σής μας. Το μή­νυ­μα βέ­βαια δεν εί­ναι ότι κά­θε προ­σπά­θεια εί­ναι μά­ταιη. Κά­θε άλ­λο. Ο συγ­γρα­φέ­ας χλευά­ζει την αυ­τα­πά­τη της «αυ­τό­μα­της αλ­λα­γής επί τα βελ­τίω». Ας αφή­σου­με για μια στιγ­μή τον Βλα­δί­μη­ρο και τον Εστρα­γκόν και ας σκε­φτού­με τους αν­θρώ­πους στην ου­ρά του σου­περ­μάρ­κετ και της τρά­πε­ζας, στα συσ­σί­τια, στη στά­ση του λε­ω­φο­ρεί­ου, στην αγω­νία ενός αεί­πο­τε επερ­χό­με­νου έρω­τα. Θα μπο­ρού­σα­με άρα­γε να δού­με την άσκη­ση του ορ­θο­λο­γι­κού νο­είν ή θα βλέ­πα­με την παλ­λό­με­νη επι­θυ­μία να έρ­θει ό,τι κι αν εί­ναι να έρ­θει κι ας (μην) τα­ρά­ξει την στα­σι­μό­τη­τα;

Ο Μπέ­κετ δεν προ­βάλ­λει μια απά­ντη­ση επ’ αυ­τών ενώ η γλώσ­σα των ηρώ­ων του έχει την ίδια με τον χρό­νο απο­σπα­σμα­τι­κό­τη­τα. Αρ­κεί μό­νο να με­τρή­σει κα­νείς πό­σες φο­ρές οι ήρω­ες λέ­νε «αντίο» ή «φεύ­γου­με» και στη συ­νέ­χεια πα­ρα­μέ­νουν ακί­νη­τοι. Άρα­γε αυ­τό δεί­χνει ότι η γλώσ­σα έχει χά­σει την επι­τε­λε­στι­κό­τη­τά της ή ότι έχει απο­κα­λυ­φθεί ο ίδιος της ο πυ­ρή­νας σε σχέ­ση με τον κό­σμο της; Αν ο κό­σμος στα­μα­τά­ει και ο χρό­νος κα­θί­στα­ται ψευ­δαί­σθη­ση τό­τε και η γλώσ­σα γί­νε­ται παί­γνιον ακί­νη­το. Σε έναν θρυμ­μα­τι­σμέ­νο κό­σμο η γλώσ­σα θρυμ­μα­τί­ζε­ται κι αυ­τή: ψη­φία και ατο­μι­κό­τη­τες διά­χυ­τες στο έρη­μο το­πίο εί­ναι το γνώ­ρι­μο πε­ρι­βάλ­λον του θε­α­τρι­κού. Ίσως να εί­ναι ο κό­σμος μας έτσι όπως εί­ναι φτιαγ­μέ­νος με την ύπαρ­ξη πολ­λών προ­σώ­πων, με τον λό­γο τους, την εί­σο­δο και την έξο­δο στη σκη­νή της ζω­ής μας και την αλ­λα­γή των δια­φό­ρων ρό­λων που απο­τρέ­πει τε­λι­κά την αί­σθη­ση της ερή­μω­σης. Στο έρ­γο ο ανε­ξή­γη­τος τρό­πος εμ­φά­νι­σης και από­συρ­σης των προ­σώ­πων επι­τεί­νει τη σύγ­χυ­ση σε ένα πρώ­το επί­πε­δο αλ­λά αν εί­ναι αρ­κε­τά γεν­ναί­ος ο θε­α­τής ώστε να μην ανα­ζη­τή­σει μια συ­γκε­κρι­μέ­νη αι­τιό­τη­τα στο γε­γο­νός ότι βρα­διά­ζει ή ότι τα πά­ντα επα­να­λαμ­βά­νο­νται, τό­τε ίσως μπο­ρεί να δει κα­λύ­τε­ρα τα θε­μέ­λια της Βα­βέλ, την ίδια την ρευ­στό­τη­τα της κοι­νω­νι­κής μας ύπαρ­ξης.

Ένα ση­μεί­ω­μα για το Πε­ρι­μέ­νο­ντας τον Γκο­ντό δεν μπο­ρεί πο­τέ να τε­λειώ­σει, κα­θώς το έρ­γο φτιά­χτη­κε για να ρη­μά­ξει τα­κτο­ποι­η­μέ­νες κα­τα­σκευ­ές που εδρά­ζο­νται στην ψευ­δαί­σθη­ση της αρ­χής-μέ­σης-τέ­λους. Άλ­λω­στε, ας μην ξε­χνά­με στιγ­μή ότι σε ένα έρ­γο δια­βά­ζου­με «όχι τις φλό­γες μα τα απο­μει­νά­ρια της πυρ­κα­γιάς » Williams («We read: not the flames / but the ruin left / by the conflagration», 123). Κά­θε σύμ­πτω­ση πά­ντως με την κα­τά­στα­ση εκα­τομ­μυ­ρί­ων αν­θρώ­πων σή­με­ρα που εγκλω­βι­σμέ­νοι στα σπί­τια τους ανα­μέ­νουν τον με­τα-παν­δη­μι­κό κό­σμο δεν εί­ναι σε κα­μιά πε­ρί­πτω­ση τυ­χαία, κα­θώς βιώ­νουν έναν κό­σμο απο­λύ­τως ακί­νη­το πα­ρά την ιλιγ­γιώ­δη πε­ρι­δί­νη­σή του (ή μή­πως εξαι­τί­ας αυ­τής νο­μί­ζουν ότι εί­ναι ακί­νη­τοι;). Επει­δή στιγ­μιαία η μνή­μη μπο­ρεί να μας θυ­μί­σει ότι εί­μα­στε δυ­στυ­χι­σμέ­νοι (ΠΓ, 58), το έρ­γο του Μπέ­κετ εί­ναι πά­ντα επι­κίν­δυ­νο. Μέ­σα στο γέ­λιο που προ­κα­λεί μια φάρ­σα μπο­ρεί να πνι­γού­με από έναν κό­μπο αλή­θειας. Το δρά­μα της αν­θρώ­πι­νης δια­σχε­σια­κό­τη­τας πα­ρου­σιά­ζε­ται άλ­λο­τε τρυ­φε­ρά κι άλ­λο­τε σκλη­ρά μέ­σα από την σχέ­ση των δύο κλο­σάρ που πο­νούν, κα­θώς η μο­να­ξιά ενός αν­θρώ­που γί­νε­ται υπαρ­κτή σε σχέ­ση με άλ­λους αν­θρώ­πους, όταν κά­ποιος την πα­ρα­τη­ρεί ή όταν σε κά­ποιον απευ­θύ­νε­ται το πα­ρά­πο­νο. Ίσως μά­λι­στα όλα να γί­νο­νται μπρο­στά στα μά­τια μας για να ανα­φω­νή­σου­με στο τέ­λος ο ένας στον άλ­λον ό,τι εί­πε ο Βλα­δί­μη­ρος όταν ξύ­πνη­σε τον Εστρα­γκόν: «ένιω­θα μο­να­ξιά» (17)! Όπως και να έχει εί­τε στο όνει­ρο νο­μί­ζου­με πως εί­μα­στε ξύ­πνιοι και ζού­με εί­τε ζώ­ντας προ­τι­μά­με τη δια­φυ­γή στο υπέρ-λο­γο του ονεί­ρου το ερώ­τη­μα πα­ρα­μέ­νει ζω­ντα­νό και αιχ­μη­ρό σαν καρ­φί στην πα­λά­μη: «Μή­πως κοι­μό­μουν όταν οι άλ­λοι υπέ­φε­ραν;» (101)

^{ΑΝΑΦΟΡΕΣ}
Σ. Μπέ­κετ, Πε­ρι­μέ­νο­ντας τον Γκο­ντό (μτ­φρ. Αλ. Πα­πα­θα­να­σο­πού­λου), Ύψι­λον 1994.
Π. Τσέ­λαν, Ο Με­σημ­βρι­νός και άλ­λα πε­ζά (μτ­φρ. Γ. Σα­γκριώ­της), Άγρα 2006.
Ρ. Σαρ, Φύλ­λα του Ύπνου, (μτ­φρ.-ει­σαγ. Θ. Χα­τζό­που­λος), Πό­λις 2017.
P. Freire, Η αγω­γή του κα­τα­πιε­ζό­με­νου (μτ­φρ. Γ. Κρη­τι­κός), εκδ. Ράπ­πα 1977.
A. Κα­μύ, La Peste, Gallimard.
S. Endō, Silence. Taplinger Pub. Co 1980.
J. Ashbery, Αυ­το­προ­σω­πο­γρα­φία σε κυρ­τό κά­το­πτρο (μτ­φρ. Χά­ρης Βλα­βια­νός), Νε­φέ­λη 1999.
W. C. Williams, Paterson, (rev. by C. MacGovan), New Directions Books 1992.